TIROIT BEZI

TİROİT BEZİ

Prof Dr Metin Özata

Tiroit bezi boynumuzda bulunan 15-20 gram ağırlığında bir bezdir. T3 ve T4 hormonları salgılar.  Tiroit bezi Boynun ön tarafında cildin altında bulunur ve kelebek şeklindedir. Kelebeğin kanatları sağ ve sol lob olarak adlandırılırken, bu iki lobu birleştiren ortadaki  kısma   istmus adı verilir. Her lobun uzunluğu  4 cm  ve 1-2 cm enindedir.
   Tiroid bezi adem elması denen nefes borusu çıkıntısının (gırtlak) tam arkasındadır ve yutkunmakla aşağı yukarı hareket eder

Tiroid bezi boynumuzun ön tarafında bulunan  bir organımızdır.  Tiroid bezinin görevi tiroid hormonlarını üretmek, depolamak ve gerektiğinde kana vermek ve böylece metabolizmamızı ayarlamaktır.

            Tiroid bezi küçük bir bezdir; 15-20 gram kadar ağırlığı vardır ve bir ceviz büyüklüğündedir.  Boynun ön tarafında cildin altında bulunur ve kelebek şeklindedir. Kelebeğin kanatları sağ ve sol lob olarak adlandırılırken, bu iki lobu birleştiren ortadaki  kısma   istmus adı verilir. Her lob 4 cm uzunluğunda  ve 1-2 cm enindedir.

            Tiroid bezi adem elması denen nefes borusu çıkıntısının (gırtlak) tam arkasındadır ve yutkunmakla aşağı yukarı hareket eder. Doktorlar muayene sırasında bu nedenle yutkunmanızı isterler.        

Vücudumuzdaki tüm hücreler tiroid hormonlarından etkilenmektedir. İnsanın, anne karnındayken  gelişimi, doğduktan sonra büyümesi ve tüm metabolizma faaliyetleri tiroid hormonları tarafından kontrol edilmektedir. Tiroid hormonlarının vücudumuzda etkilemediği organ veya hücre yok gibidir. Kalp hızı, kan kolesterol düzeyi, vücut ağırlığı, kasların güçlü olması, adet düzeni, cilt ve tırnaklar, kemikler, seks organları, beyin ve psikolojik durum tiroid hormonlarından etkilenmektedir.

            Tiroid bezinden  iki türlü tiroid hormonu salgılanır. Bunlardan  daha fazla salgılananı T4 (%80 oranında salgılanır), daha az salgılananı (%20’si) ise  T3 hormonudur.  Hücrelere giren ve etkili olan hormon T3 hormonudur; T4 hormonu hücreye girmez. Bu nedenle T4 hormonu vücudumuzda  özellikle karaciğerde  ve diğer organlarımızda  deiyodinaz enzimleri ile T3 hormonuna dönüşmektedir.  Bu dönüşümün bozulması durumunda T3 yeterince oluşamaz ve tiroid hormonları etkisini gösteremez.       

Kandaki T4 ve T3 hormonları bazı proteinlere bağlanarak dolaşırlar. Bu proteinlere bağlanan tiroid hormonlarına total T4 ve total T3 adı verilir. Kanda bulunan tiroid hormonlarının çok azı  kanda hiçbir proteine bağlanmadan  serbest olarak bulunur ki, bunlara serbest T3 ve serbest T4 hormonları denir. Serbest T3 ve serbest T4 hormonları total T3 ve total T4 hormonlarıyla  bir denge halinde bulunduğundan tiroid bezinin  çalışma durumunu (az, çok veya normal çalışmasını) en iyi yansıtan  testler serbest tiroid hormonlarıdır.  Kan dolaşımından hücrelere  total hormonlar değil serbest hormonlar girmektedir. Bu nedenle total T4 ve T3  tetkikleri yerine serbest T4 ve serbest T3  hormonlarını ölçtürmek daha iyidir.

            Tiroid bezinin çalışması beynimizin tabanında  bulunan hipofiz bezi tarafından kontrol edilir. Hipofiz bezi, TSH adı verilen bir hormon salgılar ve bu hormon kan yoluyla tiroid bezine gelerek  ondan  tiroid hormonu yapmasını ister   TSH hormonu tiroid bezinin iyot tutmasını sağladığı gibi tiroid hormonlarının yapılmasını da sağlar.

            Tiroid bezi az hormon salgıladığında hipofiz bezi TSH salgısını artırarak  tiroid bezinin daha çok hormon üretmesini sağlar. Bu nedenle tiroid bezinin az hormon salgıladığı tiroid yetmezliğinde (hipotiroidi) kanımızda TSH  hormonu normalden yüksek,  fakat T3 ve T4 hormonları düşük olarak bulunur.

            Tiroid bezi bazı hastalıklar nedeniyle çok hormon salgılarsa, yani kanımızda T3 ve T4  hormonları çok artarsa bu defa hipofiz bezinden salgılanan TSH hormonu azalır. Kanımızda T3 ve T4 hormonları  ne kadar yükselirse TSH  hormonu da o  kadar azalır. Hipertiroidi denilen tiroid bezinin aşırı çalışması durumunda kanımızda T3 ve T4 hormonları yüksek iken TSH hormonu normalin altına iner ve düşüktür.

            Görüldüğü üzere hipofiz bezi kandaki T3 ve T4 hormon düzeyine göre TSH  hormon salınışını azaltıp artırmaktadır.

             Hipofiz bezi ise,  beynimizde, hipofiz bezinin üzerinde bulunan hipotalamus organı tarafından kontrol edilir.  Hipotalamus organı  salgıladığı TRH isimli hormon ile hipofiz bezinden TSH salınışını sağlar.

            Görüldüğü gibi hipotalamus, hipofiz ve tiroid bezi birbirine bağımlı olarak çalışan ve  birbirlerini kontrol eden 3 bezdir. Tiroid bezini hipofiz bezi kontrol ederken, hipofiz bezini de hipotalamus organı kontrol etmektedir. Hipotalamusdan salgılanan TRH hormonu hipofiz bezini etkileyerek buradan TSH hormonu salgılatır. Hipofizden salgılanan  TSH hormonu ise tiroid bezinden tiroid hormonlarının  yapılmasını ve kana salgılanmasını sağlar. Şekil 2’de bu ilişki gösterilmiştir.

Aç kalmak veya diyet yapmak   tiroid hormonlarını azaltır:

            Düşük kalorili diyet yapmak  hem TSH salgısını azaltır hem de T4’den T3 oluşumunu azaltır. Düşük kalorili beslenmenin  yaptığı  bu değişiklik  üç hafta sonra kendiliğinden  düzelir.  800 kalorilik bir diyet 4 gün devam ederse T3 ve T4  hormonunda  düşme olduğu saptanmıştır. Ancak günlük karbonhidrat miktarı 200 gram olursa tiroid hormonlarında bu şekilde bir düşme olmadığı  da saptanmıştır. Gıdalarla alınan karbonhidrat miktarı 200 gramın altında olursa T3 hormonunda düşme olmaktadır. Günlük alınan  toplam kalori 600 kalorinin altına inerse karbonhidrat alımı ne olursa olsun T3 hormonunda  yine düşme olmaktadır.

Özetle, hem toplam kalorideki azalma hem de karbonhidrat azalması T3 hormonunda düşme yapmaktadır. Açlıkta ise kortizol hormonunda artma, T3 hormonunda ise azalma olmaktadır. Otuz saatlik bir açlık sonrası sağlıklı erkeklerde serum TSH  hormonunda  ve T3 hormonunda azalma olduğu saptanmıştır. Egzersiz veya spor yapılırken alınan kaloriden fazlası yakılırsa T3 hormonunda azalma oluşmaktadır. Kadın atletlerde 4 gün süren düşük enerjili beslenme T3 hormonunda azalmaya, T4 hormonunda ise hafif artışa neden olduğu gösterilmiştir. Bunun anlamı egzersiz ile oluşan kalori azlığının T4’den T3’e dönüşümü azaltmasıdır ve gıdayı artırınca bu değişiklik düzelir.

            Uykusuzluk durumunda da benzer şekilde T4 hormonu artarken T3 azalır. Depresyondaki kişilerde de aynı değişiklik gözlenir.

            Alkoliklerde ve karaciğer hastalarında ise T3 ve T4 düşerken TSH hormonu normaldir.

Tiroid hormonları metabolizmamızı hızlandırır:

Tiroid hormonlarının en önemli görevlerinden birisi bazal metabolizma denilen istirahat halindeyken harcanan kalorileri ayarlaması ve enerji üretimini sağlamasıdır. Bu sayede vücudumuzun  ısısı ayarlanır ve belirli bir düzeyde tutulur. Bu ısı oluşması olayı aldığımız oksijenin yakılması sırasında oluşur. Görüldüğü gibi tiroid bezi vücudumuzu bir soba gibi ısıtmaktadır. Tiroid bezi az çalışırsa vücut ısısı düşer ve üşürüz. Bunun tersine çok çalışırsa metabolizma hızlanarak kendimizi sıcak hissederiz ve sıcak yerlerden kaçarız.

 Tiroid hormonlarının kan yağları üzerine etkisi :

 Tiroid hormonlarının fazla  salgılanması kan yağlarının yani kolesterol ve trigliserit dediğimiz yağların yakılmasını artırarak bunların kan düzeylerinde azalma yapar. Tiroid hormonlarının az salgılandığı durumda (hipotiroidi) metabolizma yavaşladığından kan yağları fazla yakılamaz ve kanda birikir. Sonuçta kandaki kolesterol ve trigliserit isimli yağlar çok yükselir. Bu nedenle kan yağları yüksek kişilerde mutlaka tiroid hormon tetkikleri yapılarak altta bir tiroid bezi az çalışma durumu olup olmadığı araştırılmalıdır. Kan yağlarını yükselten diğer bir hastalık ise şeker hastalığıdır.

 Karbonhidrat metabolizmasına etkisi:

 Tiroid hormonlarının ekmek, şeker ve  nişasta gibi karbonhidratların yakılmaları ve böylece enerji üretilmesinde önemli  görevleri vardır.  Kandaki şekerin insülin hormonu sayesinde hücrelere girmesini tiroid hormonları artırır. Kanda şeker azaldığında ise tiroid hormonları  karaciğerden kana şeker salınmasını  artırarak kan şekerinin daha fazla düşmesini önler. 

Tiroid hormonlarının büyüme ve boy üzerine etkisi:

Çocukların büyümesi için tiroid hormonlarının yeteri kadar kanda olması gerekir. Tiroid hormonu az salgılanan çocuklarda büyümede gerilik, boy kısalığı veya cücelik oluşur.

Beyin gelişimi ve anne karnındaki bebeğin büyümesi tiroid hormonlarına bağlıdır:

Anne karnındaki bebeğin beyin gelişimi anneden göbek kordonuyla gelen tiroid hormonlarına bağlıdır. Eğer annede tiroid yetmezliği varsa az hormon gelir ve bebeğin beyin gelişimi iyi olmaz ve zeka geriliği ortaya çıkar. Bu nedenle gebeliğin ilk aylarında tiroid hormon tetkiki yapılarak  tiroid hormon azlığı olup olmadığı araştırılmalıdır.  Beyin dışındaki diğer organların gelişimi için de tiroid hormonlarının yeteri kadar vücutta bulunması gerekir. 

 Tiroid hormonları iştah ve vücut ağırlığını kontrol eder:

Tiroid hormonlarının az salgılanması veya fazla salgılanması iştah ve vücut ağırlığında değişiklikler yapmaktadır. Tiroid hormonlarının az olması gıda alma olayını azaltırken fazla olması iştahı artırarak aşırı yemek yenmesine neden olur. Kiloda görülen değişiklikler ise tiroid hormonlarının bazal metabolizma hızını etkilemesinden kaynaklanmaktadır.  Hipotiroidi denilen tiroid bezinin az çalışması durumunda önceki kiloya göre %15-30 oranında  kiloda artma, hipertiroidi denilen tiroid hormonlarının fazla salgılanması durumunda ise  önceki kiloya göre % 15 oranında  kilo  kaybı söz konusudur. İlaçlarla tedavi  yaptığımız hipertiroidili hastalarda yaklaşık 1-2 ay sonra hastaların kilo almaya başladığını görürüz.  Hipertiroidi durumunda bazal metabolizma hızı fazladır ve aşırı oksijen tüketimi vardır. Bazal metabolizma hızındaki bu değişiklikler karbonhidrat ve yağ metabolizmasını da etkileyerek  kan yağları  düzeylerinde değişiklikler yapmaktadır.  Tiroid hormonları vücudumuzda yağ yapım hızını   ve  yağ yakılmasını etkilemektedir.  Karaciğer ve yağ dokusunda bulunan ve  yağ yapımını sağlayan enzimler  tiroid hormonlarından etkilenmektedirler.